Nguyễn Qúy Anh

Tiểu sử

Doanh nhân Nguyễn Quý Anh tự là Nhụ Khanh, hiệu là Thành Ấm, sinh ngày 15/9/1881 tại Phan Thiết, tỉnh Bình Thuận. Ông là con út của danh sĩ Nguyễn Thông (1827-1884), người gốc thôn Bình Thạnh, huyện Tân Thạnh, tỉnh Gia Định (nay thuộc xã Phú Ngãi Trị, huyện Châu Thành, tỉnh Long An) và bà Ngô Thị A Thúy, đồng thời ông cũng là em trai của doanh nhân Nguyễn Trọng Lội. Vốn gốc Long An nhưng khi ba tỉnh miền Tây Nam Kỳ bị thực dân Pháp chiếm trọn vào năm 1867, cha ông đã đưa gia đình đi theo nhiều sĩ phu yêu nước ra Bình Thuận tị địa, tiếp tục làm việc cho triều đình Huế, nhất quyết từ chối hợp tác với thực dân Pháp.

Xuất thân trong một gia đình Nho học có truyền thống yêu nước nồng nàn, lại có tố chất thông minh, ngay từ nhỏ, Nguyễn Quý Anh đã được cụ Nguyễn Thông cho theo học tại Quảng Nam dưới sự giảng dạy của Trần Quý Cáp - một nhân vật có ảnh hưởng lớn trong việc truyền bá phong trào Duy Tân tại các tỉnh miền Trung đầu thế kỷ XX. Chính việc theo học Trần Quý Cáp, Nguyễn Quý Anh đã có cơ hội tiếp xúc với nhiều nhà cách mạng đương thời như Phan Chu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng…

Qua những cuộc tiếp xúc này, Nguyễn Quý Anh đã được truyền tinh thần yêu nước và tư tưởng duy tân nhằm mưu đường cứu nước, thoát khỏi sự cai trị của thực dân Pháp cũng như chấn hưng dân trí và xây dựng nền kinh tế vững mạnh cho dân tộc Việt Nam. Được truyền thụ tư tưởng duy tân, Nguyễn Quý Anh quyết định không nối nghiệp khoa cử như cha ông mà chọn trở về Phan Thiết vào cuối năm 1904 để cùng bạn bè đồng chí hướng và các sĩ phu yêu nước nghiên cứu xây dựng tỉnh Bình Thuận trở thành trung tâm chấn hưng kinh tế, mở mang dân trí, đào tạo nhân tài cho sự nghiệp cách mạng của dân tộc.

Hoạt động kinh doanh

Mở Trường quốc ngữ Dục Thanh và Liên Thành thư xã

Năm 1905, khi ba cụ Phan Chu Trinh, Trần Quý Cáp và Huỳnh Thúc Kháng vào Bình Thuận truyền bá tư tưởng duy tân cho dân chúng, Nguyễn Quý Anh và anh trai Nguyễn Trọng Lội đã cùng Nguyễn Hiệt Chi, Trương Gia Mô và nhiều chí sĩ yêu nước cùng họp bàn việc nước, mưu lập công ty kinh doanh, xây dựng trường học để mở mang dân trí, đào tạo nhân tài cho đất nước. Sau cuộc họp bàn việc nước đó, bắt nguồn từ cảm khái với tinh thần duy tân của cụ Phan Chu Trinh, hai anh em Nguyễn Quý Anh, Nguyễn Trọng Lội đã vận động các nhà Nho học, Tây học uy tín nhất tại Bình Thuận hùn vốn thành lập Hội Liên Thành với ba cơ sở Duy Tân tại Bình Thuận là Liên Thành Thơ xã (năm 1905) để “chấn dân khí”, Liên Thành Thương quán (năm 1906) để “hậu dân sinh” và Dục Thanh Học hiệu (năm 1907) để “khai dân trí”.

Cả ba cơ sở đều do 6 nhà sáng lập của Liên Thành Thương quán gồm Nguyễn Trọng Lội, Nguyễn Quý Anh, Hồ Tá Bang, Nguyễn Hiệt Chi, Trần Lệ Chất và Ngô Văn Nhượng kêu gọi vận động hùn vốn thành lập và cùng nhau phân chia điều hành các cơ sở này.

Với mục tiêu tạo lập Bình Thuận trở thành một trung tâm chấn hưng kinh tế để một phần mưu đường kinh doanh chống lại tư sản Pháp và thương nhân Hoa kiều đang độc chiếm thị trường Việt Nam, một phần truyền bá tư tưởng canh tân đất nước cho dân chúng, Hội Liên Thành đã chọn Nguyễn Trọng Lội làm người điều hành công việc kinh doanh của Liên Thành Thương quán, Nguyễn Hiệt Chi phụ trách điều hành Liên Thành Thơ xã, Nguyễn Quý Anh được chọn làm Giám hiệu Dục Thanh Học hiệu để đào tạo nhân tài cho sự nghiệp cách mạng của đất nước.

Dục Thanh Học hiệu hay còn gọi là Trường Dục Thanh đặt ở khuôn viên nhà cụ Nguyễn Thông tại làng Thành Đức (nay là số 39 đường Trưng Nhị, Phan Thiết). Đây là ngôi trường tư thục theo mô hình giảng dạy tiến bộ do Phan Chu Trinh khởi xướng tại Trung Kỳ thời bấy giờ. Kinh phí xây dựng trường do một phú gia yêu nước là ông Huỳnh Văn Đẩu và Liên Thành Thương quán tài trợ. Vì được tài trợ cho nên học sinh theo học tại đây đều không phải đóng tiền xây trường và học phí. Hội Liên Thành đã chọn Nguyễn Quý Anh làm giám hiệu, phụ trách cả việc giảng dạy cho học sinh cũng như điều hành hoạt động của trường với sự giúp đỡ của hai ông Nguyễn Hiệt Chi và Trần Đình Phiên.

Mặc dù cấu trúc trường đơn giản, chỉ gồm hai nhà lớn bằng gỗ, lợp ngói âm dương dùng làm phòng học và nơi nghỉ ngơi cho học sinh và giáo viên, nhưng trường rất được sự ủng hộ của đông đảo con em các gia đình thuộc tầng lớp trung lưu ở Phan Thiết và con cháu của các sĩ phu ở Nam Kỳ gửi ra trọ học. Đội ngũ giảng viên cũng chưa có ai có học vị cử nhân, tiến sĩ nhưng trường lại có nhiều điểm tiến bộ về phương diện tổ chức và nội dung chương trình giảng dạy.

Trường Dục Thanh chia làm hai ban, là Hán văn và Pháp văn. Mỗi ban có 4 lớp từ lớp tư đến lớp nhất của bậc tiểu học. Học sinh của hai ban đều học cả tiếng Pháp và chữ Hán. Ban Hán văn do Giám hiệu Nguyễn Quý Anh làm trưởng ban, ông Trần Đình Phiên làm phó ban, Ban Pháp văn do thầy Hải - một người Việt lai Pháp quê ở Quảng Nam phục chánh làm chánh Tây và thầy Của - cựu trưởng ga Phan Thiết, quê ở Đức Thắng làm phó Tây. Là ngôi trường tư thục nội trú cho cả thầy và trò, hai người chị của Nguyễn Quý Anh là Nguyễn Thị Chuyên và Nguyễn Thị Lúa phụ trách việc cơm nước cho cả trường.

Các chương trình dạy ở Trường Dục Thanh do Đông Kinh Nghĩa Thục ở Hà Nội biên khảo, chú giải gửi vào Phan Thiết thông qua Hoàng giáp Đào Nguyên Phổ, bạn thân giao của ông Trần Lệ Chất. Nội quy của trường rất nghiêm đối với học sinh. Các lớp học bắt đầu từ 6 giờ sáng và kết thúc vào 17 giờ chiều, sau khi tập thể dục xong thì học sinh phải xếp hàng thật ngay ngắn để đi vào lớp. Trước khi bắt đầu học, học sinh phải xếp tay vòng trước ngực hát bài ca ái quốc, dựa theo bài thơ Quốc hồn ca do Phan Chu Trinh viết năm 1907. Trường Dục Thanh có khoảng 100 học sinh từ Sài Gòn, Hội An, Đà Nẵng và nhiều địa phương khác theo học.

Tuy nhiên, Trường Dục Thanh lại không tồn tại lâu sau khi ông Nguyễn Trọng Lội mất vào năm 1911. Đầu năm 1912, do Giám hiệu Nguyễn Quý Anh chuyển vào Sài Gòn đảm nhận chức Đổng lý Phân cuộc Liên Thành ở Chợ Lớn và vì nhiều lý do khách quan khác nên Trường Dục Thanh chính thức đóng cửa vào năm 1912.

Đồng sáng lập Liên Thành Thương quán

Liên Thành Thương quán hay còn gọi là Công ty Nước mắm Liên Thành thành lập năm 1906 với mục đích làm cơ sở kinh tài và là nơi liên lạc hợp pháp cho các nhà yêu nước. Cái tên “Liên Thành” tức thành hoa sen, là tên cũ của Bình Thuận được chọn để thể hiện lòng tự hào với miền đất, biểu tượng con voi đỏ thể hiện mong muốn thức tỉnh dân tộc vừa bằng tập tính bầy đàn, vừa bằng sức mạnh của loài voi.

Công ty Nước mắm Liên Thành có trụ sở ban đầu tại khu đất của gia đình Bố chánh Trà Quý Bình thông gia với cụ Nguyễn Thông, gần bãi Cồn Chà, phường Đức Thắng, Phan Thiết. Năm 1908, Công ty mua thêm trụ sở của hiệu nhuộm Luân Phong gần cầu Phan Thiết (cầu Lê Hồng Phong ngày nay) để lập trụ sở chính. Ban đầu, những người quản lý Công ty Nước mắm Liên Thành đã cho mở quầy hàng buôn bán tạp hóa, vải lụa, thuốc bắc gần chợ Phan Thiết để cạnh tranh với người Hoa vốn đang kinh doanh các mặt hàng này rất mạnh.

Cơ chế hoạt động của Công ty rất tiến bộ với điều lệ, sổ sách kế toán rành mạch và phải tường trình cho Công sứ Pháp kiểm tra, việc phân công, phân nhiệm từng người cũng rất rõ ràng. Tuy nhiên, Công ty Nước mắm Liên Thành không được người Pháp ưa nên tìm nhiều cách khống chế. Chính quyền thực dân đã từng có lần mở cuộc khám xét đột xuất trụ sở của Hội Liên Thành, tịch thu sổ sách và bắt giam các ông Nguyễn Trọng Lội, Nguyễn Quý Anh, Nguyễn Hiệt Chi nhưng rồi phải trả tự do cho ba người vì không có chứng cứ rõ ràng về “hoạt động chính trị chống Pháp”.

Năm 1910, Công ty Liên Thành tổ chức mua cá, mở các xưởng sản xuất nước mắm tại Mũi Né, Hưng Long, Phan Rí… Nước mắm còn được chở bằng ghe thuyền vào Sài Gòn, Chợ Lớn để bán. Ban đầu, Công ty Liên Thành do ông Nguyễn Trọng Lội điều hành cũng như phân phối nước mắm cho thị trường. Năm 1911, do lao lực quá sức nên ông Nguyễn Trọng Lội qua đời, việc điều hành giao lại cho Nguyễn Quý Anh với sự giúp đỡ của ông Hồ Tá Bang. Đầu năm 1911, do nhu cầu phát triển của Công ty nên ông Nguyễn Quý Anh đã rời Bình Thuận vào Chợ Lớn để quản lý, điều hành Phân cuộc Liên Thành tại căn nhà số 1/2/3, đường Quai Testard (nay là đường Châu Văn Liêm). Vài tháng sau đó thì một số vị sáng lập của Liên Thành đã đưa Nguyễn Tất Thành vào đây sống cùng với ông Nguyễn Quý Anh một thời gian ngắn trước khi xuống tàu sang Pháp.

Năm 1917, Công ty Liên Thành dời trụ sở từ Bình Thuận vào Chợ Lớn để tránh sự kiềm chế của chính quyền thực dân tại Bình Thuận. Ông Nguyễn Quý Anh được đại hội cổ đông của Công ty bầu làm Đổng lý Hội đồng quản trị, sau đó kiêm chức Tổng lý Công ty Liên Thành. Sau năm 1918, ông Trần Lệ Chất và Từ Trường Phùng thay các ông Nguyễn Quý Anh và Hồ Tá Bang làm giám đốc. Trong giai đoạn từ năm 1917-1920, dưới sự điều hành của Nguyễn Quý Anh, Công ty Liên Thành đã đạt được nhiều thành tựu kinh doanh và dần có chỗ đứng vững chắc trên thị trường Việt Nam. Đáng chú ý nhất là sự kiện Công ty Liên Thành tham dự Hội chợ Hà Nội năm 1918 để quảng bá sản phẩm.

Cũng trong giai đoạn này, trong phong trào tẩy chay thương mại người Hoa, Liên Thành đã đăng chi tiết thông tin về hoạt động và tài chính của Công ty, đồng thời kêu gọi góp vốn đầu tư. Theo đó, chỉ có người Việt mới có quyền tham gia góp vốn theo bài đăng trên Lục tỉnh tân văn (10/9/1919) như sau: “Bổn công ty đã định thêm vốn lên đến hai trăm ngàn đồng bạc (200.000$), vậy có lập thêm 2.136 phần hùn nữa, mỗi phần là 50$ đóng tất một lần, ai chịu hùn thì xin gởi thư chịu hùn đóng bạc tại bổn công ty…”. Đồng thời, Nguyễn Quý Anh còn lên phương án chống lại việc làm giả nước mắm do người Hoa tại Chợ Lớn gây ra trong bài đăng như sau: “Bọn làm nước mắm giả ở Sài Gòn, Chợ Lớn thấy vậy liền rủ nhau mật ước để chê nước mắm của bổn công ty. Nghĩa là không mua nước mắm của bổn công ty làm, và đừng bán đại lý. Rồi bổn công ty phải lập đại lý để bán trong Lục tỉnh. Trong năm 1918, bổn công ty cũng vì sự vụ ấy mà bị thất lợi, còn chúng nó cũng vì làm nước mắm giả mà bị tù phạt tiêu tạng”.

Thông qua những sự kiện kể trên cho thấy, Nguyễn Quý Anh đã có kế hoạch phát triển sản xuất nước mắm trong một thị trường trong sạch, mà các năm về sau đã giúp Công ty có tiếng là sản xuất sản phẩm tinh khiết và có khả năng bảo đảm chất lượng nước mắm, cạnh tranh được với các hãng nước mắm khác, kể cả các hãng Pháp muốn nhảy vào thị trường nước mắm sạch. Với sự điều hành của Nguyễn Quý Anh, Công ty Liên Thành đã tác động lớn đến thương trường và phong trào tẩy chay cửa hàng của Hoa kiều, đưa sản phẩm Việt vươn ra thương trường và thành công, đưa Liên Thành trở thành công ty theo cung cách quản lý phương Tây hiện đại, từ sản xuất, phân phối, tiếp thị đến hạch toán.

Đến năm 1922, Nguyễn Quý Anh tạm dừng kinh doanh ở Liên Thành để đưa con sang Pháp học hành. Năm 1936, ông về nước và được bầu lại làm Hội trưởng Hội đồng quản trị Công ty Liên Thành cho đến khi qua đời vào ngày 12/9/1938 do bạo bệnh tại Sài Gòn, hưởng thọ 58 tuổi. Mộ phần của ông cùng vợ là bà Lý Thu Liên hiện tọa lạc tại 122 Thoại Ngọc Hầu, phường Hòa Thạnh, quận Tân Phú, TP.HCM.

Đóng góp vào hoạt động của lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc

Trên đường vào Nam tìm hiểu tình hình, tháng 9/1910, chàng thanh niên Nguyễn Tất Thành (sau này là Nguyễn Ái Quốc, Hồ Chí Minh) đã tạm dừng chân dạy học tại Trường Dục Thanh. Nguyễn Qúy Anh rất quý mến và trực tiếp giúp đỡ Nguyễn Tất Thành trong thời gian giảng dạy tại trường Dục Thanh

Tháng 2/1911, ông Hồ Tá Bang và cụ Trương Gia Mô đã đưa Nguyễn Tất Thành rời Phan Thiết để vào được Sài Gòn một cách trót lọt. Nguyễn Tất Thành gặp lại Nguyễn Qúy Anh và được giới thiệu quen biết thêm một số khá đông các sĩ phu yêu nước lúc bấy giờ ở Nam kỳ. Tuy nhiên trong đường lối đấu tranh của các cụ có một số điểm căn bản không làm cho Nguyễn Tất Thành chấp nhận hoàn toàn được.

Như vậy, trong hành trình tìm đường cứu nước của Nguyễn Tất Thành có dấu ấn của cá nhân ông Nguyễn Qúy Anh và các nhân sĩ trong tổng hội Liên Thành. Nhờ những vị này mà Nguyễn Tất Thành - một thanh niên Việt Nam yêu nước đã khởi đầu sự nghiệp vĩ đại, giải phóng dân tộc khỏi ách nô dịch của chủ nghĩa đế quốc Pháp, giành độc lập cho Tổ quốc và tự do cho nhân dân.

Thành tựu

Xây dựng Phan Thiết trở thành trung tâm chấn hưng kinh tế, mở mang dân trí, đào tạo nhân tài cho sự nghiệp giải phóng dân tộc.

Mở rộng hoạt động kinh doanh của Liên Thành thương quán tại Sài Gòn.

Phát triển trường Dục Thanh trở thành nơi giáo dục những tư tưởng tiến bộ và dạy chữ Quốc ngữ để mở mang dân trí, đào tạo nhân tài cho hoạt động yêu nước.

Đóng góp to lớn vào tư tưởng yêu nước của lãnh tụ Nguyễn Tất Thành trên con đường buôn ba hải ngoại tìm đường cứu nước