Xác nhận
Doanh nhân xưa
Doanh nhân xưa

Đỗ Đình Thiện

Tiểu sử

Đỗ Đình Thiện là con út trong một gia tộc nổi tiếng ở Hà Nội những năm đầu thế kỷ trước. Thuở nhỏ, ông theo học 4 năm chữ nho, sau đó chuyển sang học chữ quốc ngữ ở Trường Hàng Vôi (Hà Nội). Năm 1926, ông tham gia phong trào bãi khóa để tang cụ Phan Châu Trinh nên bị đuổi học, sau đó phải làm lại giấy khai sinh để xuống Nam Định học tiếp.

Năm 1927, ông theo học Trường Kỹ sư Canh nông ở Toulouse (Pháp) và gia nhập Đảng Cộng sản Pháp, hoạt động đấu tranh vì mục tiêu giải phóng giai cấp vô sản cùng với các ông Trần Văn Giàu, Nguyễn Văn Tạo, Phan Tư Nghĩa, Châu Lượng, Nguyễn Văn Dựt và vợ chồng Trương Công Quyền.

Tháng 10/1931, ông bị cảnh sát bắt vì tự in truyền đơn cách mạng và định gửi về Việt Nam qua một số lính Đông Dương mãn hạn trong quân đội Pháp. Trong thời gian ở tù, ông đã không chịu khai bất cứ một ai trong tổ chức của mình mà nhận hoàn toàn trách nhiệm thuộc về mình. Ông bị Tòa án Toulouse kết án 4 tháng tù giam và trục xuất về nước.

Kết hôn và xây dựng sự nghiệp

Năm 1932, ông kết hôn với bà Trịnh Thị Điền, cán bộ hoạt động cách mạng bí mật, đã được hứa hôn từ trước khi đi Pháp. Do bị chính quyền đương thời quản thúc chặt chẽ, ông bà Thiện - Điền chuyển sang làm kinh tế, trước là để nuôi sống gia đình, sau là để ủng hộ cách mạng khi có thời cơ. Bằng chữ tín, tài trí và sự quyết tâm, ông bà trở nên giàu có nổi tiếng Hà thành với tiệm tơ Cát Lợi ở 54 Hàng Gai (Hà Nội), nhà máy dệt Gia Lâm (Hà Nội), đồn điền Chi Nê (Hòa Bình)...

Căn nhà 54 Hàng Gai từng là cơ sở cưu mang những lãnh tụ cách mạng như Trường Chinh, Nguyễn Lương Bằng... và cũng là nơi nhiều lần Chủ tịch Hồ Chí Minh tiếp khách nước ngoài và những nhân sỹ trí thức như cụ Huỳnh Thúc Kháng.

Vợ ông, bà Trịnh Thị Điền (1912 - 1996), sinh ra tại Hà Nội, một nhà hoạt động cách mạng bí mật từ rất sớm. Tháng 1/1929, bà gia nhập Tân Việt Cách mạng Đảng, tham gia hoạt động cùng các đồng chí Nguyễn Tạo, Nguyễn Tuấn Thức, Nguyễn Trọng Đàm...

Năm 1930, Đảng Cộng sản Đông Dương được thành lập, bà thoát ly gia đình và tham gia công tác cách mạng ở Hải Phòng, Hòn Gai, Hà Nội theo gợi ý của đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai.

Tháng 2/1931, bà bị Pháp bắt và bị giam giữ cùng các nhà cách mạng khác như Lê Duẩn, Nguyễn Lương Bằng... Mặc dù bị tra tấn dã man ở Sở mật thám Hải Phòng và Hà Nội, nhưng bà đã dũng cảm chịu đựng, không cung khai và đã tuyệt thực 7 ngày để phản đối việc tra tấn, ngược đãi đối với phụ nữ. Không khai thác được gì, không đủ bằng chứng, tháng 11/1931, thực dân Pháp đã phải trả tự do cho bà.

Ra tù, bà vẫn bí mật liên lạc và tiếp tế cho các đồng chí còn bị giam. Bà đã gửi 2 lưỡi cưa sắt cho các đồng chí Nguyễn Lương Bằng, Nguyễn Tạo... góp phần tổ chức thành công cuộc vượt ngục đêm Noel 1931, tại nhà tù Hỏa Lò (Hà Nội).

Năm 1932, sau khi kết hôn, ông bà Thiện - Điền làm kinh doanh, một hình thức làm cách mạng khi bị chính quyền đương thời quản thúc. Ngoài việc đóng góp tài chính cho cách mạng, bà Trịnh Thị Điền còn tham gia Ủy ban Hành chính Kháng chiến khu Hoàn Kiếm (Hà Nội); Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam từ năm 1946 - 1955 và Thủ quỹ của Ngân hàng Quốc gia Việt Nam. Là những người có học vấn cao thời đó, lại sinh trưởng trong các gia đình danh giá, có truyền thống buôn bán, ông Đỗ Đình Thiện chung vốn với bạn bè làm nghề buôn gỗ, còn bà Điền nhận tơ tằm của thương nhân người Hoa để bán kiếm lời. Do biết cách làm ăn, làm ăn đứng đắn nên được cả người bán và người mua tín nhiệm.

Đầu những năm 40 của thế kỷ 20, ông bà Đỗ Đình Thiện đã được giới tư sản Hà Nội biết tiếng và kính nể. Ông tẩy chay Pháp bằng cả việc không đi xe ô tô của Pháp, mà tậu hẳn xe Ford của Mỹ. Làm ăn phát đạt, năm 1941 ông bà Thiện mua lại nhà máy dệt của ông Hương Ký-một tư sản nổi tiếng lúc đó tại Hà Nội, nhằm tạo ra những sản phẩm có giá thành thấp, chất lượng tốt để mở rộng và chiếm lĩnh thị trường.

Tham gia hoạt động cách mạng

Trước khi trở thành nhà tư sản, ông bà Đỗ Đình Thiện - Trịnh Thị Điền đã đi theo cách mạng. Khi còn là sinh viên, du học tại Pháp, ông Đỗ Đình Thiện đã gia nhập Đảng Cộng sản Pháp và bị kết án 4 tháng tù và bị trục xuất về nước vì tham gia biểu tình phản đối đàn áp Khởi nghĩa Yên Bái.  

Trước khi sang Pháp học, gia đình đã làm lễ đính hôn cho ông Đỗ Đình Thiện với bà Trịnh Thị Điền. Trong khi ông Thiện đang du học ở Pháp, thì bà Điền ở trong nước cũng tham gia hoạt động cách mạng, bị bắt và bị kết án tù hơn năm trời.  Sau khi ông Thiện bị trục xuất về nước và bà Điền ra khỏi tù, ông bà làm đám cưới.

Cửa hàng kinh doanh tơ lụa ở số 54 Hàng Gai mang tên hiệu Cát Lợi của ông bà Đỗ Đình Thiện - Trịnh Thị Điền, cũng chính là cơ sở hoạt động bí mật của cán bộ nội thành thập niên 1930 – 1940. Trong những năm 1945 - 1946, Chủ tịch Hồ Chí Minh, đồng chí Võ Nguyên Giáp cũng từng nghỉ tại ngôi nhà này để đảm bảo bí mật. Bà Trịnh Thị Điền đã làm cơm để Hồ Chủ tịch tiếp cụ Huỳnh Thúc Kháng tại nhà 54 Hàng Gai. Nhiều cán bộ cao cấp của Đảng và Chính phủ, như các ông Phạm Văn Đồng, Nguyễn Lương Bằng, Hoàng Quốc Việt, Bùi Lâm, Bùi Công Trừng, Dương Bạch Mai, Phạm Văn Bạch, Trần Văn Giàu, Phạm Ngọc Thạch… đã thường xuyên qua lại, làm việc, tiếp khách, nghỉ ngơi tại đây, đến mức có người đã gọi đùa ngôi nhà 54 Hàng Gia là “Nhà khách Chính phủ” những ngày đầu kháng chiến.

Gia đình ông Thiện cũng là một trong những cơ sở đóng góp tài chính cho kháng chiến. Theo nhiều tài liệu, năm 1943, ông Nguyễn Lương Bằng, người phụ trách kinh tế - tài chính của Đảng, vượt ngục Sơn La về Hà Nội, đóng vai người buôn tơ đến gặp ông bà Đỗ Đình Thiện. Tại buổi gặp gỡ, ông Nguyễn Lương Bằng cho biết, hiện Đảng rất khó khăn về tài chính. Ông bà Đỗ Đình Thiện thông qua đồng chí Nguyễn Lương Bằng đã quyên góp cho Đảng số tiền 30.000 đồng Đông Dương.

Đầu năm 1945, bà Trịnh Thị Điền lại gửi cho ngân sách 10 vạn đồng Đông Dương. Sau Cách mạng Tháng Tám 1945, chính quyền cách mạng được thành lập, nhiều khó khăn bộn bề. Để giải quyết vấn đề tài chính trước mắt, Chính phủ cách mạng đã ban hành Sắc lệnh số 4, ngày 4/9/1945 lập “Quỹ Độc lập” và phát động “Tuần lễ Vàng”. Ông Đỗ Đình Thiện được giao nhiệm vụ phụ trách Quỹ Trung ương ở Hà Nội.

Là người giữ trọng trách, ông bà Thiện – Điền đã tích cực vận động nhân dân, đặc biệt là giới công thương, đóng góp vào “Quỹ Độc lập” và “Tuần lễ Vàng”. Bản thân ông bà Đỗ Đình Thiện, đã gương mẫu đóng góp 100.000 đồng Đông Dương vào “Quỹ Độc lập” và 100 lạng vàng trong “Tuần lễ Vàng” ở Hà Nội. Trong ngày bế mạc Tuần lễ Vàng, ông bà Đỗ Đình Thiện đã mua đấu giá bức tranh của họa sỹ Nguyễn Sáng vẽ chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh với giá 1 triệu đồng rồi sau đó tặng lại Ủy ban Hành chính Hà Nội…

Người đặt nền móng cho nền tài chính nước nhà

Sau Cách mạng Tháng Tám 1945, thấu hiểu được những bộn bề khó khăn thiếu thốn của Chính phủ, thấu hiểu việc chính quyền cách mạng cần phải có máy in tiền để giải quyết những khó khăn lớn về tài chính, ông bà Đỗ Đình Thiện đã bỏ tiền mua Nhà máy in Taupin của người Pháp, biếu tặng Chính phủ. Nông trường Chi Nê, từ tháng 11/1946, cũng được đặt làm cơ sở in tiền đầu tiên của Chính phủ Việt Nam Dân chủ cộng hòa. Tại đây, tờ giấy bạc 100 đồng (tờ bạc con trâu xanh) đã ra đời. Nơi đây, còn có nhiều nhà máy, cơ sở của Chính phủ trong những năm đầu của cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp. Những ngày đầu kháng chiến chống thực dân Pháp, đồn điền Chi Nê cũng vinh dự là nơi dừng chân hoặc nghỉ đêm của Chủ tịch Hồ Chí Minh. 

Là trí thức được đào tạo tại Pháp, lại có tài quản lý kinh doanh, ông Đỗ Đình Thiện được Nhà nước cử làm thành viên Hội đồng quản trị đại học đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà. Sau này, ông bà Đỗ Đình Thiện đã giao lại đồn điền Chi Nê cho Ban Kinh - Tài của Đảng quản lý, đồng thời đóng góp gần nửa cổ phần để xây dựng Việt Nam công thương Ngân hàng (tiền thân của Ngân hàng quốc gia Việt Nam). 

Giữa năm 1946, chính phủ Pháp mời Chủ tịch Hồ Chí Minh thăm Cộng hòa Pháp. Ông Đỗ Đình Thiện được ông Nguyễn Lương Bằng đến số 54 Hàng Gai, cử làm thư ký riêng tháp tùng Bác trong chuyến đi ngoại giao đầu tiên của Chủ tịch nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa tại Paris - Pháp trong dịp Hội nghị Fontaineblean và ký Tạm ước ngày 14/9/1946… Hồ Chủ tịch đi thăm Pháp, ông Thiện và ông Vũ Đình Huỳnh được Bác Hồ chọn làm Thư ký riêng của Bác trong suốt thời gian ở Pháp. Chuyến đi lịch sử đó đã được ông ghi thành “Nhật ký làm việc” của Hồ Chủ tịch 4 tháng ở Pháp (22/6/1946 đến 4/9/1946). Ông đã tặng lại bản viết tay đó cho Nhà nước và hiện được lưu giữ tại Bảo tàng cách mạng Việt Nam.

Tháng 11/1946, tình hình Hà Nội ngày càng căng thẳng, để bảo vệ việc in tiền, đồng chí Phạm Văn Đồng ra lệnh theo dõi, vận chuyển toàn bộ máy móc của nhà máy di chuyển lên đồi điền Chi-nê. Để đảm bảo cho nhà máy lắp ráp đúng kỹ thuật và sớm đi vào ổn định, ông Thiện đưa cả gia đình lên đồn điền Chi-nê. Và khi nhà máy đi vào sản xuất, ông bà lại ba lô trèo đèo, lội suối cùng anh em công nhân lên chiến khu Việt Bắc để xây dựng nhà máy cơ khí Trần Hưng Đạo - đứa con đầu lòng của ngành cơ khí Việt Nam. Và chính ông Thiện được cử làm Giám đốc.

Tháng 2/1947, đồn điền Chi Nê bị Pháp oanh tạc, cả gia đình ông bà Đỗ Đình Thiện chuyển lên Chiến khu Việt Bắc, tham gia kháng chiến. Thời gian từ năm 1947 - 1953, ông đảm nhận các công tác như Giám đốc trưởng Nhà máy Cơ khí Trần Hưng Đạo, Trưởng phòng Quỹ Ngân hàng Quốc gia Việt Nam... nhưng ông tình nguyện không nhận lương. Gia đình Đỗ Đình Thiện là một trong số những người Hà Nội đầu tiên đi kháng chiến; để lại hai ngôi nhà, một nhà máy, một đồn điền và rất nhiều của cải; đi theo Cách mạng và Cụ Hồ cho đến ngày Điện Biên Phủ toàn thắng. Hòa bình về, gia đình họ cũng chỉ là những lương dân bình thường, thậm chí cụ ông còn không hưởng lương cho đến khi mất và không hề đòi hỏi bất kỳ sự đền đáp nào.

Theo một tài liệu ở Trung tâm Lưu trữ Hải ngoại (C.A.O.M) của Pháp, ông Đỗ Đình Thiện đã từng là thành viên của Tổng bộ Việt Minh (1. Hồ Chí Minh; 2. Võ Nguyên Giáp; 3. Hoàng Quốc Việt; 4. Đỗ Đình Thiện; 5. Đặng Xuân Khu; 6. Phạm Văn Đồng; 7. Lê Văn Hiến; 8. Trần Huy Liệu; 9. Trần Văn Giàu; 10. Phạm Ngọc Thạch; 11. Nguyễn Lương Bằng; 12. Nguyễn Văn Tạo; 13. Tạ Quang Bửu; 14. Lê Giang) với cương vị Tổng Thủ quỹ Tài chính Xứ Bộ Bắc Kỳ.

Với những đóng góp to lớn cho cách mạng, năm 1950 ông bà Thiện được tặng thưởng Huân chương kháng chiến hạng Nhì. Đây là một trong hai trường hợp vào thời điểm đó cả hai vợ chồng đều được thưởng Huân chương và do Chủ tịch Hồ Chí Minh đích thân trao tặng.

Những năm sau ngày đất nước hòa bình

Ông Đỗ Đình Thiện được xem là người thẳng thắn, cương trực, khiêm tốn, không màng danh lợi, không sợ cường quyền, nhưng cũng là người lịch lãm, tinh tế, hấp dẫn và có khả năng cuốn hút người khác. 

"Lúc đi học làm cách mạng, ra đời kinh doanh kỹ nghệ và nông nghiệp, tham gia vào công cuộc xã hội" - ông trả lời như vậy khi được hỏi về tiểu sử bản thân.

Hòa bình lập lại, ông Đỗ Đình Thiện cùng gia đình sống tại nhà riêng ở 76 Nguyễn Du (Hà Nội) và ông tham gia Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam từ năm 1956 cho đến lúc mất, ngày 2/1/1972. Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn dành cho gia đình ông Đỗ Đình Thiện những tình cảm yêu quý và sự quan tâm đặc biệt. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã từng nói trong một lần nhắc tới gia đình ông Đỗ Đình Thiện: "Gia đình ấy với mình chỉ là một"

Năm 2008, Đồn điền Chi Nê của gia đình tư sản yêu nước Đỗ Đình Thiện được công nhận Di tích lịch sử Cách mạng cấp Quốc gia 

Thành tựu

Năm 1950, ông bà Đỗ Đình Thiện - Trịnh Thị Điền được Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tặng thưởng Huân chương Kháng chiến hạng Nhì - một trong hai trường hợp cả hai vợ chồng cùng được thưởng huân chương vào thời điểm đó.

Ngoài ra, ông bà cũng nhận được nhiều phần thưởng khác như Huy chương "Vì sự nghiệp Đại đoàn kết toàn dân", Huy chương "Vì sự nghiệp tài chính của Đảng", Huy chương "Vì sự nghiệp Giải phóng phụ nữ"...

Năm 2008, ông Đỗ Đình Thiện được Nhà nước truy tặng Huân chương Hồ Chí Minh.

Năm 2009, ông Đỗ Đình Thiện và bà Trịnh Thị Điền được Nhà nước truy tặng Kỷ niệm chương "Quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh".